Sa tuwing natatapos ang halalan sa Pilipinas, maraming botante ang sabik na malaman kung sino-sinong party-list groups ang nanalo at mauupo sa Kongreso. Ang mga party-list ay kumakatawan sa mga sektor na madalas hindi nabibigyan ng boses—mga manggagawa, kababaihan, senior citizens, indigenous peoples, at iba pa.

Pero kung mapapansin mo, hindi pa agad naipo-proklama ang iilang nanalong party-list. Maraming nagtatanong: "Bakit ang tagal?" o "May daya ba?"

Ayon sa Commission on Elections (Comelec), may mga valid at legal na dahilan kung bakit naantala ang proklamasyon ng ilang party-list groups. Hindi ito dahil sa panggugulo, kundi dahil sa pagsunod sa tamang proseso. Narito ang ilang pangunahing dahilan:

1. May Naka-pending na Disqualification Case

Isa sa mga pangunahing dahilan kung bakit hindi agad naipo-proklama ang isang party-list ay dahil may pending na disqualification case laban sa kanila o sa isa sa kanilang mga nominee.

Puwedeng i-question kung talagang kinakatawan nila ang sektor na sinasabi nila. Halimbawa, may party-list na nagsasabing para sa mga magsasaka, pero ang nominee pala ay isang negosyante o dating pulitiko na walang koneksyon sa agrikultura.

Kapag nominee lang ang may kaso, puwedeng ma-proklama ang party-list pero hindi muna ire-release ang pangalan ng nominee hanggang maresolba ang issue. Pero kung buong grupo ang may kaso, nakabinbin ang buong proklamasyon.

Mas mabuting maghintay kesa magkaroon ng legal problem sa huli. Kapag na-proklama ang isang grupo o nominee na hindi pala qualified, mas mahirap bawiin.

2. May Internal Conflict o Leadership Dispute

May mga party-list na hindi magkaintindihan sa loob. Halimbawa, dalawang grupo ang nagke-claim na sila ang totoong namumuno, o may magkahiwalay na listahan ng nominees.

Sa ganitong sitwasyon, kailangan munang alamin ng Comelec kung sino ba talaga ang lehitimong kinatawan ng party-list. Minsan, inaabot pa ito sa korte. Kaya kahit nanalo na sila base sa bilang ng boto, hindi pa maiproklama ang mga nominee hangga’t di malinaw kung sino talaga ang dapat maupo.

Ito rin ang dahilan kung bakit mahalaga sa party-list groups ang internal unity at malinaw na dokumento. Hindi lang sa panahon ng kampanya, kundi all throughout the election process.

3. Incomplete Canvassing ng Boto

Ang party-list system ay base sa nationwide total votes, kaya kahit ilang libong boto lang mula sa malalayong probinsya o abroad ay puwedeng makaapekto sa resulta.

Minsan, nadedelay ang pagdating ng Certificates of Canvass (COCs) mula sa mga embahada sa ibang bansa, gaya ng Washington D.C., Riyadh, o Hong Kong. Puwede ring magkaroon ng delay sa mga isla o liblib na lugar sa Pilipinas.

Ayaw ng Comelec na magkamali sa pagbibilang, kaya hinihintay muna nila na makumpleto ang lahat ng COCs bago nila i-finalize ang allocation ng party-list seats.

Kahit maliit na porsyento lang ang kulang, puwedeng maapektuhan kung ilang seat ang makukuha ng bawat grupo. Kaya dapat kumpleto at validated ang datos.

4. Technical Glitches o Election Irregularities

Hindi maiiwasan ang mga aberya sa teknolohiya. May mga vote-counting machines (VCMs) na nasira, may mga resulta na hindi nagtutugma, o may transmission error.

Kung may report ng ganitong issue, puwedeng ihinto ng Comelec ang canvassing sa apektadong lugar. Minsan, nagkakaroon ng manual audit o validation process.

May mga election watchdogs din na nagrereklamo tungkol sa kahina-hinalang voting patterns o posibleng pandaraya. Sa ganitong mga sitwasyon, mas mainam na i-delay muna ang proklamasyon para masiguro na tama ang datos.

Hindi ito pag-abala sa proseso kundi bahagi ng pagtitiyak ng integridad ng halalan.

5. May Petisyon Mula sa Watchdogs o Concerned Citizens

May ilang civil society groups o election watchdogs na nagsusumite ng petisyon sa Comelec para huwag munang iproklama ang ilang party-list.

Ang punto nila: may mga party-list na ginagamit lang ng mga tradisyonal na politiko, negosyante, o kilalang pamilya para makaupo sa Kongreso, kahit hindi naman talaga sila bahagi ng sektor na kinakatawan nila.

Halimbawa, may party-list na nagsasabing para sa kabataan, pero ang nominee ay 60 years old at wala namang youth advocacy background.

Kapag may ganitong petisyon, sinusuri ito ng Comelec. Puwede nilang i-hold muna ang proklamasyon habang iniimbestigahan ang legitimacy ng grupo.

Ayon kay Comelec Commissioner George Garcia, mas mainam na mabagal pero sigurado kaysa sa mabilis pero mali. Ang layunin nila ay siguraduhin na ang mga uupo sa Kongreso ay legal, kwalipikado, at tunay na kinatawan ng sektor.

Mahalagang tandaan na ang party-list system ay para sa mga marginalized—hindi para sa mga may kapangyarihan o koneksyon sa gobyerno. Kaya dapat mahigpit ang screening.

Depende sa isyu kung kailan maipo-proklama ang party-list. Kung legal case ito, kailangang dumaan sa tamang proseso. Kung COC delay ito, kailangang hintayin ang resulta. Kung technical issue, kailangang ayusin muna ang system.

Ang mahalaga, dapat maging mapagmatyag, maalam, at mapagpasensiya ang mga botante. Sa huli, mas mahalaga ang tamang proklamasyon kaysa sa mabilis na proklamasyon.

Ang pagka-delay sa proklamasyon ng ilang party-list ay hindi agad ibig sabihin na may daya o anomalya. Ito ay bahagi ng due process para masiguro na ang mga mauupo sa Kongreso ay kwalipikado, may integridad, at tunay na kinakatawan ang sektor na kanilang pinangangalagaan.

Sa halip na kabahan o magduda, mas mainam na maintindihan natin ang proseso. Ang demokrasya ay hindi lang pagboto—ito rin ay pagtiyak na tama ang resulta.


Larawan mula sa COMELEC Facebook Page